Kars müzikleri

Türklerin Anadolu'da ilk yerleştiği yerlerden biri olan Kars'ın yerel müziğinde Anadolu sazlarının yanı sıra Asya ve Kafkas ülkelerin­de çalınan enstrümanlar da kullanılır, melo­dilerde benzer motiflere rastlanır.

Kars'ta 18. yüzyıldan itibaren halk müzi­ği ve sanat müziği çalışmaları başlar. Azer­baycan ve Gürcistan'dan karşılıklı sanatçıla­rın gidip gelir. Çıldırlı Âşık Şenlik 1870'li yıllardan itibaren sazı ve sözü ile bölgede adını duyurur. Sanatını komşu ülkelere, İran ve Azerbaycan'a taşır.

Kars'ta ilk bilimsel çalışma 1937 yılında Ahmet Adnan Saygun'un derlemeleriyle başlar. Daha sonra kısa bir duraklama döne­mi geçirir. Ardından Aşık Dursun Ceylani, Kurbani Kılıç, İsmail Başaran, İbrahim Yıl­dırım, Şahin Kara Şahin gibi ozanlar Kars Halk Müziğine katkıda bulunmayı sürdü­rürler. Bazı Kars türküleri Muzaffer Sarısö-zen tarafından derlenir.

1963 yılında Kars'ta TRT tarafından halk müziği çalışmaları başlatılır. Şahin Kara Şa­hin koro kurar, çok sayıda türkü derler ve halk müziği repertuarına dâhil eder. Bu dö­nemde gerek Halk Müziği Merkezi'ndeki"Doğudan Sesler Korosu" çalışmalarında ge­rekse TRT'de "Serhattan Sesler" korosunun çalışmaları sırasında birçok Kars türküsü derlenir, repertuara alınır ve icra edilerek yurt geneline yayılır.

Yakın geçmişte Âşık Murat Çobanoğlu, Âşık Şeref Taşlıova gibi sanatçılar sayesinde Kars müziği etkinliğini sürdürür. Âşıkları­mız 14 perdeli saz ile türkülerini çalarken, daha sonra 24 perdeli icra gücü gelişkin olan bağlamaya geçerler. Böylece eksik olan bazı komalar da giderilmiş olur. Kars'ta yerel saz­lar içinde tulum, balaban, akordeon, saz, na-ğara, zurna, tar, mey ve davul bulunur. Bu enstrümanlardan bazıları Kafkas kültürün­den bölgemize geçmiştir. Akordeon ve klar­net bu bölgenin bölgesel çalgıları değildir.



SAZLAR KOPUZ

Azerbaycan da yaygın olan bu saz Türki­ye'de özellikle Kars'ta kullanılır. Mi perde­sinden itibaren la sesine kadar perdelerin ço­ğu bulunur. Çeyrek komalar ve yarım sesler pek görülmez. 13 ve 18 perdeli olabilir. Böl­gedeki tanınmış âşıklar 13 perdeli divan veya kopuz kullanırlardı.



TAR

Azerbaycan, İran, Gürcistan ve Türkistan'da yaygın olarak kullanılan tar Kars bölgesinde de çalınır. Gövdesi ortadan boğumlu iki tek­ne biçimindedir Genelde dut ağacından ya­pılır ve üstüne sığır yüreğinin zarı veya balık derisi gerilir. Sesinin güçlü çıkması için vur-guç denilen kemikten yapılmış mızrap kul-

Tarda iki grup tel vardır. İlk grup ezgile­rin çalındığı teller diğerleri ise kök ve zenk U-lli'ndir. kok U-lln- m.ıLınıLiM -otv dı'ıiMk seslere akort edilir. Zenk teller ise genelde dem tutmak için kullanılır.

KEMANE

Türkiye'de yaygın olarak kabak kemane sek­li bilinen bu saz, Kars'ta ağaç gövdelidir. Üs­tüne sığır yüreğinin /.arı gerilmiştir, dört tel­lidir ve yay ile çalınır,

BAĞLAMA

Yaygın olarak saz adıyla bilinir. Boylarına göre cura, tambura ve divan sazı olarak gruplanır, Kars bölgesinde genelde uzun saplı bağlama çalınırken, kısa saplı bağlama da son zamanlarda yaygın olarak kullanılır.


MEY

Üflemeli saz olan mey üç parçadan oluşur. Gövde, kamış ve kıskaç. Gövdenin erik ağa­cından yapılanı makbuldür. Önde yedi de­lik, arkada ise bir delile olmak üzere sekiz de­liği vardır. Kamış nefesi gövdeye ildir, Kıskaç kamısın ü/erine geçirilir, sesi akım etmeye yarar.

BALABAN

Ağzı ve gövde kalınlığı meyinkinden daha geniş olan balaban mey ile aynı alet olarak tanınır. Aralarındaki lark yarım sestir. Bala­banın iki dilli olanlarına da rastlanır.

ve kesik çizgiler genelikle Kars ve Azerbaycan bölgesi çizgileridir. Haç, kelebek ve göz boncuğu desenleri ise genel olarak Ermeni, Gürcü ve Lez­gi desenleridir. Bu desenler Kafkasyada bulunan her ülkede üretilen halı desenlerinde kültürel zen­ginliğin bileşkesi olarak görülür.


DAVUL

Kars'ta düğünler ve diğer törenler, daha çok kapalı yerlerde yapıldığından, büyük mey­dan davullarına pek rastlanmaz. Davulun parçaları, ana gövdeyi oluşturan kasnak, derinin gerildiği çember, iki taraflı gerilen deri, akord etmeye yarayan gergi kancalar ve bağ ipleridir. Davul omuza ası­lır, sağ eldeki tokmak, sol eldeki çırpı çubu-ğuyla çalınır.

NAĞARA

Davulun küçüğüdür. İki elle çalınır. Sağ el davul sesini, sol el ile birlikte kenara vurul­duğunda ise ritim sesini verir. Bölgede def yerine de kullanılır.

KOŞA NAĞARA-ÇİFTE NAĞARA

Gövdesi ağaçtan veya metalden yapılır. İki parçadır, çubukla çalınır.

ZURNA

Nefesli sazdır. Sert olan her ağaç kullanılır.Ancak makbul olanı erik ağacından yapılandır. Kars ve çevresinde orta boy zurna yaygındır. Ağız tarafı dar, uç tarafı bir yumurta girecek kadar geniştir. Sekiz ses deliği bulunur.

TULUM

Keçi veya oğlak derisinden yapılan üflemeli bir sazdır. Üfleme kısmına sibop yerleştirilir. Koltuk altına alınarak nefesle şişirilen tulu­mun içindeki hava çalma kısmına sevk edi­lir. Kamış dilleri olan ve ses delikleri bulu­nan tahta çalma kısmından çıkan sesler melodiyi oluşturur.

Kars bölgesinde genellikle hayvancılığın fazla olduğu köylerde ve ilçelerde çalınır.

AKORDEON VE GARMON

Akordeon, körüklü enstrümandır. Beş par­makla çalınır. Kars'ta akordeon, Artvin'de fisgermon denir.

Garmon dört parmakla çalınır, Akorde­on gibi Türk müziğinin özelliği olan yarım ve çeyrek sesleri çıkaramaz. Kars ve bölge­sinde yaklaşık yüz yıldır kullanılır.

KAVAL

Tahtadan yapılan üflemeli bir sazdır. Kars ve bölgesinde dilli ve dilsiz olmak üzere iki türü çalınır.

Dilli kavalın önde altı arkada bir deliği vardır, genellikle çobanlar tarafından kulla­nılır. Dilsiz kavalın ise önde yedi arkada bir deliği bulunur. Daha çok şehir merkezinde rastlanır.